سونات چیست؟

سونات دارای سه قسمت اصلی است: 1- اِکسپوزیشن 2- دِوِلوپمِنت 3-ریکَپیچیولِیشِن

(exposition – development – recapitulation)

که در این سه بخش: موسیقی ارائه می‌شود، بست و گسترش می‌یابد و بازگویی می‌شود. البته سونات می‌تواند بخش‎‌های فرعی دیگری نیز داشته باشد که در ساختار اصلی تاثیرگذار نیستند.

در این سه بخش از فرم سه‌تایی (Ternary form)، بخش اول و اِکسپوزیشن را قسمت A، بخش دوم یا دِوِلوپمِنت را که دارای ویژگی متضاد با بخش اول است را قسمت B و بخش سوم یا همان ریکَپیچیولِیشِن به دلیل اینکه تکرار مجدد بخش اول است، قسمت A  نامگذاری شده است. بنابراین قطعه فرم سونات به صورت (A B A) نوشته می‌شود.

تاکید بر تضاد و  مغایرت، عنصر اصلی فرم سونات است که آن را از فرم دوتایی سوئیت‌های دوران باروک متمایز می‌کند. به عنوان مثال می‌تواند تم‌هایی کاملا متفاوت داشته باشند ولی تداوم و یکنواختی بافت موسیقیایی حفظ شود. در سونات احساس تضادی قوی در موومان احساس می‌شود و در واقع این تضاد در گام یا تضاد تونالیته است. در قسمت آغازین اِکسپوزیشن معمولا موسیقی در گام اصلی و تونیک آغاز می‌شود. بخش بعدی از اِکسپوزیشن در گامی متفاوت اما نزدیک به تونیک است. در صورتی که گام تونیک ماژور باشد از گام نزدیک آن یعنی دومینانت استفاده می‌شود و اگر گام تونیک ما مینور باشد از گام ماژور نسبی آن استفاده می‌شود. (گام دومینانت یعنی گامی با فاصله پنجم بالاتر از تونیک، مانند دو ماژور که گام دومینانت آن سل ماژور خواهد بود و ماژور نسبی، گامی با فاصله سوم بالاتر از مینور مانند لامینور که ماژور نسبی آن دو ماژور است.)

بنابراین اِکسپوزیشن دو تونالیته متضاد را ارائه می‌کند که دو بخش بعدی یعنی دِوِلوپمِنت و ریکَپیچیولِیشِن سعی در حل و آشتی دادن این تضاد دارند.

همانطور که اشاره شد این بخش و بخش بعدی (ریکَپیچیولِیشِن) سونات سعی در حل تضادی تونالیته‌ها و تمی که اِکسپوزیشن به اوج برده است دارد. معمولا در دِوِلوپمِنت گام تغییر می‌کند و به گامهایی دورتر حرکت می‌کند. تم‌ اصلی را خرد می‌کند و روابطی جدید را بست و گسترش می‌دهد که این تم‌ها می‌توانند در گامهایی جدید ارائه شوند و آهنگساز ملودی‌های جدیدی خلق کند.

مانند آغاز بخش دِوِلوپمِنت، آغاز ریکَپیچیولِیشِن نیز که گذر از دِوِلوپمِنت به این بخش است لحظه‌ای مهم در ساختار فرم سونات محسوب می‌شود. در این قسمت، پایان آخرین ملودی ساخته شده و آغاز بخش A که برای ذهن شنونده از پیش تدارک دیده شده است به هم متصل می‌شوند. در قسمت سوم سونات همیشه تمام عناصر اصلی که در اکسپوزیشن ارائه شده بود بار دیگر تکرار می‌شوند ولی اینبار تمام اجزا در گام تونیک هستند و دیگر همچون اِکسپوزیشن از گام تونیک و دومینانت و گام نسبی استفاده نمی‌شود. به این صورت شنونده دو قسمت ایده را به شیوه‌ای جدید می‌شنود. البته اساتید بزرگ موسیقی همچون موتزارت و بتهوون و … روش‌های مختلفی را برای این منظور به کار برده‌اند.

برای یادگیری بهتر به سونات پیانوی موتزارت در دو ماژور توجه کنید:

Sonata in C KV545 – Allegro

منبع: دایره المعارف بریتانیکا

نویسنده و مترجم: علیرضا شهابی نوازنده و مدرس ویولن و ویولا